برگی از تاریخ خلیج فارس

در کنار عواملی که موجب شکوفایی تجاری خلیج فارس شد، باید عنوان نمود هنگام آغاز هجوم مغول به ایران، اتابکان فارس جنوب ایران را در اختیار داشتند. آنان با دادن خراج و قبول مالیات توانستند مانع از هجوم مغولها به این مناطق شوند. در نتیجه وقتی بخش مهمّ ایران در ناامنی و انهدام قرار گرفته بود، جزار و بنادر جنوبی و همچنین مناطق پسابندر دورانی از آرامش را طی کرد. همچنین خود مغولها علاقه ای به حضور دائمی سربازان خود در کرانه های خلیج فارس و دریای عمّان نداشتند. شرایط آب و هوایی یعنی گرما و رطوبت، مغولها را که به آب و هوای بیابانی عادت کرده بودند، آزار می داد. همچنین مغولها از فنون دریانوردی و کشتیرانی هیچگونه اطّلاعی نداشتند؛ پس قائل به پذیرش این خراج شدند و در نتیجه، حکومتهای محلّی این منطقه به عنوان نیروهای خودمختار امّا در ظاهر وابسته به مغولها به حکومت خود ادامه دادند. این مسئله، یکی از مهمترین علل استمرار رونق اقتصادی کرانه های خلیج فارس بود. همچنین این حکومتهای خودمختار علاوه بر جزایر و بنادر شمالی، بخشهایی از کرانه های جنوبی خلیج فارس را نیز در اختیار داشتند و محدوده ای از عمّان، بخشهایی از امارات متّحدۀ امروزی تا مناطقی از عربستان مانند مناطق قطیف و الأحسا را نیز در کنترل خود داشتند. برخی از این مناطق از جمله عمّان از لحاظ اقتصادی بسیار مهم بود.

عمّان، هم از بخش شمالی و هم از بخش جنوبی بر سر راههای تجاری بود. بخشهای شمالی آن موسوم به شبه جزیرۀ مسندام با منطقۀ فجیره در امارات امروزی مرتبط بود و از این طریق با سواحل متصالح رابطۀ نزدیکی داشت. همچنین این منطقه -یعنی بخش شمالی عمّان- بر تنگۀ هرمز اشراف داشت و این احاطه به آنها کمک می کرد که بر ورود و خروج کشتی ها نظارت داشته باشند. یکی از جزایر مشهور آنها در این قسمت ، جزیرۀ الغنم بود. کرانه های عمّان در مناطق میانی را اصطلاحاً سواحل باطنه می گفتند که این سواحل، مناطق نسبتاً سرسبز بود. مناطق جنوبی عمّان که اصطلاحاً به آن ظفار می گفتند و از مناطق قدیمی عمّان به شمار می رفت، از لحاظ آب و هوایی کاملاً با مناطق دیگر عمّان متفاوت است. این مناطق که مرز میان عمّان یا دریای عمّان با اقیانوس هند را شامل می شود، دارای آب و هوایی گرم و مرطوب، آب و هوای نمناک استوایی یا اصطلاحاً حارّه ای اقیانوسی می باشد. در این مناطق همواره بارانهای موسمی موجب ریزش مقدار فراوانی آب می شد و این هوای نمناک موجب شکل گیری یک بستر طبیعی به شکلی مانند هند و شبه قارّۀ هندوستان می گردید. مردم این مناطق به دو بخش تقسیم شده بودند: 1- مناطق کوه نشین که در این مناطق، پرورش دام مانند گاو و شتر به شکل تاریخی انجام می شد. همچنین اسبهای عمّان نیز مشهور بود. در سفرنامۀ ابن بطوطه و مارکوپولو عنوان شده است که عمّان یک از مناطق اصلی بود که در آن اسبهای گردآوری شده از نقاط مختلف، به هندوستان فرستاده می شد. همچنین کشاورزی از دیگر بخشهایی بود که این مناطق به آن مشهور بودند. این ساکنان کرانۀ دریا مانند مناطق راسوت، راخیوت، کوریا و موریا، عمدتاَ به صید ماهی و انواع آبزیان مشهور بودند. حتّی در متون برجای مانده از قرون نخستین اسلامی، عنوان شده است که حجم صید ماهی آنچنان زیاد بود که در سالهای قحطی و کمبود بارش، به عنوان غذای دامها از ماهی خشک استفاده می شد. 2- همچنین دریانوردی و تجارت دریایی از مشاغل عمدۀ مردمان عمّان بود. عمّان به عنوان یک حلقۀ اتّصال نقش آفرینی می کرد. بخش عمده ای از کالاهایی که از هندوستان می آمد و حتّی دریای سرخ، در عمّان باراندازی و یا بارگیری می شد و سپس به مناطق دیگر از جمله ایران فرستاده می شد. عمّان همچنین یکی از مهمترین مراکز ساخت و تعمیر کشتی بود. حتّی بر دیوارۀ سنگی غارها، تصویرهایی بسیار کهن از کشتی هایی حکّاکی شده است که در عمّان تولید می شد و رنگ سیاه آنها، کشتی های سیاه عمّانی خوانده می شد. همچنین از لحاظ کشاورزی، این مناطق دارای محصولاتی بود که شاید تنها در این منطقه می رویید؛ مانند: نارگیل، انبه، موز و سایر محصولات اقیانوسی. همچنین عمّان به صورت تاریخی، یکی از مناطقی بود که در طول تازیخ به کشت عود و صمغ شهرت داشت. صمغ از درختچه ای با قامت کوتاه گرفته می شد. با ایجاد برشهایی بر تنۀ درختان، این مواد که به آن کندر نیز می گفتند، استخراج می گردید و به عنوان یک مادّۀ خوشبوکننده استفاده می شد. حتّی بخش مهمّی از آن به متاطقی دوردست مانند شمال آفریقا و مصر فرستاده می شد و در معابد خدایان و فراعنه سوزانده می شد.

یکی از دیگر مناطق جنوبی خلیج فارس که در دورۀ مغول تحت حاکمیّت امرای کیش و هرمز بود، منطقۀ الأحسا یا همان بحرین امروزی بود که در گذشته دیلمون و همچنین خط نیز گفته می شد. بحرین همچنین به شبه جزیرۀ آوال نیز نامبردار بود. مجموعه جزایر بحرین که محدودۀ جزیرۀ اصلی آن منامه که پایتخت آن خوانده می شد، از دوران گذشته، هم از لحاظ بازرگانی و هم از لحاظ کشاورزی دارای اهمّیت بود. بحرین جزء محدود مناطقی از جنوب خلیج فارس بود که دارای چشمه های آب شیرین بود و از طریق همین چشمه های آب شیرین، و همچنین بارش باران، کشاورزی محدودی در آن صورت می گرفت. صیفی جات و همچنین انواع خرما از محصولات آن بود. همچنین در زمینۀ ساخت لوازم تیراندازی از جمله تیر و کمان شهرت داشت. حتّی تیر و نیزۀ خطّی که برگرفته از نام خط بود، در اقصی نقاط جهان اسلام مورد استفاده قرار می گرفت. بحرین همچنین به علّت نزدیکی با شبه جزیرۀ عربستان، رابطۀ نزدیکی با این مناطق داشت. آثار باستانی متعدّدی در بحرین کشف شده است که نشان می دهد که حتّی از هزاره های پیش از میلاد در این مناطق، سکونتگاههای انسانی وجود داشته است.

یکی دیگر از مناطقی که به غیر از سرزمین اصلی ایران در جنوب تحت استیلای ایران بود، منطقۀ عراق امروزی و بویژه بنادر بصره بود. با وجود آنکه بین النّهرین دارای مرز اندکی با خلیج فارس بود، امّا مهمترین بندر آن بصره بود. بصره و همچنین بندر کوچکی در کنار آن که ابله و در گذشته اپالاگوس نام داشت، از مناطقی بود که توجّه بازرگانان ایرانی را به سوی خود جلب می نمود. در دوران مغولان، بندر ابله دوران شهرت خود را طی نموده بود. بصره نیز در نتیجۀ هجوم مغول و فروپاشی خلفای عبّاسی، دوران ضعف خود را طی می کرد. این مناطق که زمانی باب الهند خوانده می شد و گروهی از بهترین بازرگانان دنیا در آن فعالیت می کردند، تدریجاَ به یک بندر کم رونق تبدیل شد. بیشتر مردم به فعالیتهای زراعی بویژه کشت و زرع انواع نخیلات می پرداختند و خرمای ارزان قیمت و باکیفیّت آن تا مناطق دوردستی مانند چین و هند صادر می شد.