صورت فرهنگ دفاع و استراتژی آن در ضرب المثل ها - از: علی رزم آرای

ضرب المثل­ها آینه فرهنگ واندیشه مردمان در سیر تاریخ است. بسا مثل­هایی که در کوتاه­ترین عبارت و ساده­ترین کلمات، تجربه چندین قرن زندگی مردمی را در تلخی­ها و شادکامی­ها در خود به امانت نگه داشته باشند. به لحاظ معرفتی و دانشوری نیز پاره­ای از این مثل­های رایج، جهانی از درک و دانش­اند. راز ماندگاری امثال و حکم را باید در محتوای غنی و قالب هنری آنها جست. به واقع، تمثیلات بومی و ملی، حامل جهان معرفتی و فرهنگی مردم یک منطقه یا سرزمین است و بدین رو هیچ محققی برای مطالعه در فرهنگ ملتی، بی نیاز از مراجعه به مجموعه­های مکتوب و شفاهی ضرب­المثل­ها نیست. دفاع هشت ساله مردم ایران نیز خود بهترین نمود عینی  حضور عملی این مجموعه ارزشمند ( ضرب المثل­ها بوده وهست؛ بهمین جهت از این منظر می­توان رفتارمردمان کشورمان در مواجهه با این پدیده ذاتا ً شر و تحمیلی به پیکره میهن­مان را دید و تحلیل کرد.

دفاع مقدس، فقط یک واکنش ملی نبود که تنها از همین منظر نگریستنی باشد؛ بلکه بیش از ملیت و خاک و نژاد، مبتنی بر باورهای قلبی انسان مسلمان به آموزه­های دینی و ارکان حیات معنوی خود بود. با وجود این، عناصر بومی و ملی  نیز در این واکنش مقدس، بی نقش و اثر نبود و اگر کسی بگوید دفاع­مقدس، همه قابلیت­های ایرانی مسلمان و شیعه را در عرصه حیات معنوی بارور کرد، پذیرفتنی است. برای مطالعه روحیات و رفتارشناسی مردم مسلمان ایران در هشت سال دفاع قداست بارشان، منظرهای مختلفی را می­توان گشود که بررسی ضرب­المثل های فارسی یکی  وجوه آن است. بدین رو آنچه در ذیل می­خوانید، ذکر برخی مثل های رایج در زبان فارسی است که حاکی از تجربه­ها و آموخته­های مردم ایران از این زاویه دید در مسئله جنگ است و همه این تجربه­های ارزشمند و باشکوه در دفاع­مقدس این مرز و بوم، تبلور یافت. در واقع می­توان مدعی شد که تجربه­های مردم کشوری در هر امری، سرمایه آنان در مواجهه با رویدادهای فردی و اجتماعی زندگی است و این تجربه­ها گاه در قالب شعر و گاه ضرب­المثل و گاه مدخل­های فرهنگ­نامه­ها می­تابد و البته گاه نیز در صندوق سینه­ها خاک غربت می­خورد.

جنگ از الفاظ خیزد، وز معانی آشتی: هر گاه جنگی رخ داد، هر دو سوی جنگ یا یکی از دو سوی آن، اهل معنا و معرفت نیست؛ زیرا هرگز میان مردمی که از ظاهر دنیا گریخته و نقبی به درون عام معنا زده­اند، نزاعی در نمی­گیرد. چنین است که سعدی نیز می­گفت هزار درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند. دفاع سراسرِ جوانمردانه مردم مسلمان ایران در برابر وحشیانه ترین هجوم قرن نیز از نوع جنگ­های است که لفظ پرستانِ دنیادوست با معناگرایان دارند.

جنگ از سرِ شُخم، آشتی از سرِ خرمن:این ضرب المثل، نشانی مردمی را می­دهد که هنگام کار و سختی، سر جنگ دارند، اما هنگام چینش محصول، سهم خواهی می­کنند. فرهنگ وطنی ما، کسانی را که چنین منش و روشی دارند سرزنش می­کند. به راستی که دفاع مقدس، از این گونه شماتت­ها و سرزنش­ها بری است؛ زیرا در روزگار سخت دفاع، همگی حضور یافتند و در پایان نیز همه­ی مردم، طعم شیرین غیرت و ایستادگی را چشیدند. رزمندگان جنگ از همه طبقات اجتماعی بودند و از عامی ترین تا فرهیخته­ترین شهروندان میهن در جبهه­ها حضور رساندند تا خوشه خوشه بر خرمن عزت خود بیفزایند. به واقع باید دفاع مقدس را مصداق یکی دیگر از امثال رایج دانست که می گوید: «وقت شادی در میان، وقت جنگ اندر کنار». این ضرب المثل، قدرت بیشتری برای نشان دادن ماهیت جنگ­تحمیلی دارد؛ زیرا مردم مظلوم و مسلمان ایران در غم و شادی، یکدیگر را رها نکردند و اکنون نیز بسی کمتر از آنچه سزاوار و سهم­شان است، خواستارند.

جنگ اول به از صلح آخر: صلح، نیکو است، اما اگر مقدمه و زمینه ساز جنگی دیگر نباشد. صلحی که خود آبستن جنگ است، بهتر از جنگی نیست که نوید صلح پایدار می­دهد. این سخن، فلسفه اصرار مردم ایران و پیشوای فقیدش(ره) در همه سال­هایی بود که دیگران سخن از صلح می­گفتند و ایران عزم جنگ تا رفع فتنه داشت. رزمندگان ایران و فرماندهان دفاع مقدس، نیک می­دانستند که صلحی که همچون اصل جنگ تحمیلی باشد، چندان نمی­پاید و زودا که به جنگی دیگر بینجامد. بدین رو همه هم و نیروی خود را صرف آن کردند که این جنگ اول را به جایی برسانند که جز صلح دائمی را ثمر ندهد.

جنگ را شمشیر می­کند، معامله را پول: این سخن بدان معنا است که در جنگ باید جنگجو و دلاور بود و در تجارت اهل معامله عکس آن، یعنی جنگجویی در تجارت، و معامله گری در جنگ، به زبونی و زیان می انجامد.اقتضای مقاومت دلیرانه آن است که تکیه بر شمشیر خود کرد و معامله را گذاشت برای آنان که در اندیشه مال اندوزی و ثروت افزایی­اند. در جای خود و در وقت لازم، از معامله و تجارت پیشگی هم گریزی نیست؛ اما این دو، عرصه های جدا از هم دارند و نباید در کار یکدیگر دخالت کنند. آفت دفاع، سپردن سرنوشت آن به دست کسانی است که جهان را بازار می­بینند و در همه حال آماده معاملات خرد و کلان­اند. اگر دفاع مقدس، شرف افزود و عزت آورد، از آن رو بود که بر شمشیر شجاعت و غیرت تکیه داشت، و تجارت را به اهل و زمانش سپرده بود:

تیغ چوبین را مبر در کارزار

بنگر اول، تا نگردد کارْ زار

جنگ را باشد دو سر؛ یا فتح باشد یا شکست: پیر راحل(ره) می­گفت: «ما مأمور به تکلیفیم نه نتیجه.» زیرا نیک می دانست که جنگ و دفاع، فراز و نشیب دارد و در همه صحنه­ها توأم با پیروزی­های ظاهری نیست؛ چنان که از مولا(ع) نیز نقل شده است که: یعنی جنگ را فراز است و نشیب. این مَثَل، به گونه­ای دیگر نیز ثبت شده است: جنگ، برد و باخت دارد. این مثل ها و بیانات، گویای آن است که رزمندگان نباید هماره توقع ظفرمندی در همه مراحل جنگ را داشته باشند؛ بلکه آنچه حتمی است پیروزی نهایی در پایان مقاومت است. به قول حافظ:

صبر و ظفر، هر دو دوستان قدیم اند

بر اثر صبر، نوبت ظفر آید

جنگ زرگری میانجی ندارد: آنان که آن روزهای سرخ را به یاد دارند، به خاطر می­آورند که هر روز و از هر سو میانجی­های غربی و شرقی، می­آمدند تا بر آتش مقاومت ایران، آب سرد تسلیم بریزند، اما چنان نشد که آنان می­خواستند؛ زیرا آن دفاع غیرتمندانه از سر سودجویی و زرگری مآبی نبود که با آمد و رفت میانجیان فرو نشیند و کار را در نیمه رها کند.

حسن کلام اینکه ضرب المثل­های هر ملتی و مردمی استراتژی های آن ملت و مردم در همواره تاریخ، زمان و مکان­های گوناگون و عرصه کار زارهای مختلف بوده و هست. دفاع بارزترین عنصر در این میان است که تاریخ وطنی ما خود شاهد همیشه سیال استراتژی مردمی در چگونگی عمل این عنصردر بطن خود( تاریخ وطن) بوده­است: استراتژی مردمی دفاع!