معرّفی گروهی از مورّخان معاصر (بخش دوّم)

صحبت کردن دربارۀ تاریخ اسلام و تاریخنگاری اسلامی، به خاطر حسّاسیت موضوع و کثرت منابع موثّق و غیر موثّق موجود در این زمینه، کاری دشوار است. بویژه اینکه اینجا دیگر اظهارات، صرفاً تاریخی و علمی نیستند و افزون بر آن، جنبۀ اعتقادی نیز دارند. به این خاطر دقّت فوق العاده ای لازم است تا بتوان در عرصۀ تاریخ اسلام قلم زد و همچنین -به تبع آن- نویسندگان فعّال در این عرصه را مورد ارزیابی قرار داد.

با این توضیح، در ادامه به بررسی احوال و آثار گروهی از موّرخان تاریخ اسلام -اعمّ از تاریخ صدر اسلام و تاریخ تمدّن اسلامی- می پردازیم.

1. احمد امین)

احمد امین ابراهیم مورّخ و نویسندۀ مصری (1886 - 1954 م) ، دانش آموختۀ علوم دینی از دانشگاه الازهر و مدرّس ادبیّات عربی در دانشگاه قاهره بود و مدّتی نیز بر مسند قضاوت تکیه داشت. از او کتابهایی در مورد تاریخ تمدّن اسلامی به جای مانده است. از آن جمله است: "فجر الاسلام"، "ضحی الاسلام"، "ظهرالاسلام" و "یوم الاسلام". نویسنده و محقّقی تواناست، امّا تخصّص لازم برای اظهار نظر در خصوص معارف دینی را ندارد و از این رو نظراتش مورد انتقاد بسیاری از علمای اسلامی مانند علّامه امینی صاحب کتاب الغدیر قرار گرفته است. فی المثل در تشریح چرایی صلح امام حسن(ع) و قیام امام حسین(ع) می نویسد: «بدین سبب بود که حسن بن علی (ع) شخصیّتی نرم خو و صلح طلب داشت، ولی برادرش حسین(ع) دارای شخصیّتی تندخو و سازش ناپذیر بود»! این تحلیل، از نظر شیعه مردود است و به اعتقاد ما، همۀ امامان(ع) نور واحد بوده و در هر زمانی به مقتضای همان زمان، به وظیفه ای که داشتند، عمل کرده اند. یعنی اگر جای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) باهم عوض شود، امام حسین(ع) صلح می کرد و امام حسن(ع) دست به قیام می زد؛ چنانچه امام حسین(ع) هم تا زمانی که یزید روی کار نیامده بود، بر صلح باقی بود. این اظهار نظر ها ناشی از عدم آگاهی کافی او از مکتب تشیّع است؛ چنانکه به امام صادق(ع) -حتّی بیشتر از ائمّۀ اهل سنّت- ابراز ارادت می کند، ولی با دیگر بزرگان شیعه میانه ای ندارد! همچنین کتابی نوشته به نام "المهدی و المهدویّة" و در آن به نقد اندیشۀ مهدویّت که آن را ساخته و پرداختۀ بزرگان شیعه (!) می پندارد، پرداخته و مانند ابن خلدون در صحّت احادیث مربوط به این موضوع شک کرده است که البتّه با اندک آگاهی از معارف شیعی، بطلان این بحث ها نیز روشن می شود.

2. سیّد صدرالدّین بلاغی)

سیّد صدرالدّین محمّدتقی بلاغی نایینی معروف به آیت الله صدر بلاغی (1290 - 1373 ش)، از علمای معاصر شیعه، مترجم و مفسّر قرآن و صحیفۀ سجّادیه و فعّال در عرصه های اجتماعی و سیاسی بود. پیش از انقلاب اسلامی ایران مدّتی به عنوان نمایندۀ آیت الله بروجردی در انگلستان به تبلیغ پرداخت. پس از انقلاب نیز از مؤسّسین حزب جمهوری خلق مسلمان بود که در نیمه راه از آن استعفاء داد. در زمینۀ تاریخ کتابی دارد به نام "محمّد پیامبر رحمت" و کتاب دیگری به نام "قصص قرآن". همچنین کتابی دارد به نام "تاریخ اسلام" که به چاپ نرسیده و متن درسی برای طلّاب حوزۀ علمیّۀ قم است. دیوان اشعاری نیز دارد که به چاپ نرسیده است. از دیگر کتابهای او می توان به: "جاهلیّت قرن بیستم"، "پیامبر در صحنۀ کارزار بدر"، "صلح حدیبیّه" و ترجمۀ "محاکمۀ گلدزیهر صهیونیست" اثر محمّد غزالی مصری اشاره کرد.

3. عبدالکریم بی آزار شیرازی)

دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی، متولّد 1323 ش در شیراز، دارای گواهی افتاء و اجتهاد از وزارت علوم، کارشناسی ارشد تاریخ و تمدّن اسلامی از دانشگاه مک گیل کانادا و دکترای علوم قرآن و حدیث است. مدرّس دانشگاه بوده و با مراکز علمی دیگر دنیا در زمینۀ تقریب مذاهب اسلامی همکاری دارد. از او بیش از 150 عنوان کتاب و مقاله در زمینۀ علوم و تمدّن اسلامی به چاپ رسیده که موضوعات بیشتر آنها بکر بوده و برای نخستین بار مورد بررسی قرار گرفته اند. وی در این آثار به گونه ای روشمند و به صورت آهسته و پیوسته، مطالب مدّنظر را قطره قطره و به دور از اطناب های خسته کننده، به ذهن مخاطب خود می ریزد و از این رو، علاوه بر معلومات فراوان، در فنّ بیان و نویسندگی نیز فوق العاده است و از جمله نوابغ و سرمایه های معنوی ملّت ما محسوب می شود. عنوان بخشی از این آثار که در زمینۀ تاریخ نگاشته شده اند: دوره های چندجلدی "داستان زندگی پیامبر(ص)، امام متّقین علی(ع)، فاطمه(س) پارۀ پیامبر(ص)، امام حسن(ع)، سبط نبی(ص) حسین بن علی(ع)، عاشورا و سرزمین ها، خدا و اختراعات از دیدگاه علم و قرآن، کشتی نوح"، کتابهای "طلوع و غروب تمدّن ها، گذشته و آیندۀ جهان، باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن" و مقاله های "قرآن و باستان شناسی، تأثیر قرآن در پیدایش طبّ اسلامی، نقد و بررسی آراء دربارۀ ذوالقرنین، مظلومیّت زن در طول تاریخ، باستان شناسی در تفسیر قرآن، تاریخ و مبانی ترجمۀ قرآن کریم"، و... .

4. رسول جعفریان)

دروغگوست. متولّد 1343 ش خوراسگان اصفهان، استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، مؤسّس و مدیر کتابخانۀ تخصّصی تاریخ اسلام و ایرانو رییس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران می باشد. چندی نیز ریاست مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت. در زمینۀ تاریخ تشیّع، تاریخ سیاسی صدر اسلام و تاریخ صفویّه فعّالیت می کند و بالغ بر صدها مورد کتاب و مقاله و ترجمه در این موضوعات از خود به جای گذاشته است. اثر مشهور او "تاریخ سیاسی اسلام" نام دارد. روش وی در تاریخ پژوهی، اثبات پیش فرض های مورد نظر قبلی به مدد گزینش سلیقه ای اسناد و مدارک مربوطۀ همسو از میان منابع و مآخذ بیشمار تاریخی است. آنطور که از اولویّت تحقیقاتی اش نیز پیداست، در درجۀ اوّل یک شخصیّت سیاسی و علاقه مند به سیاسی کاری بوده و به دنبال القای حاکمیّت عقاید سیاسی و طیفی خود در طول تاریخ و مصادرۀ حوادث تاریخی به نفع آن است. هر از گاهی نیز به محقّقان مطرح و مورد اقبال مردمی در جامعه از خسرو معتضد گرفته تا حاج آقا قرائتی می تازد و به آنان خرده های ناروا می گیرد تا بدینگونه کسب شهرت کند. به احترام لباس روحانیّت، از انتشار تصویرش با این لباس خودداری کردم.

5. محمّدرضا جوهری زاده)

مرحوم حجّة الاسلام سیّد محمّدرضا جوهری زاده از علمای دانشمند کمتر شناخته شدۀ دوره معاصر کشور ما بود. او در زمانی می زیست که حکومت وقت غیر مذهبی و در مواردی ضدّ مذهبی بود و از این رو به صورت داوطلبانه و خودجوش و بدون چشمداشت خاصّی به تلاش در عرصۀ بازآرایی و احیای تمدّن اسلامی پرداخته است. از این رو کار امثال اینان اجری ویژه دارد. کتابی دارد به نام "تمدّن و علوم اسلامی" که در آن بسیاری از مظاهر علمی و تمدّنی اسلام را برای اوّلین بار در جامعۀ امروز ما رونمایی کرده و این از وظیفه شناسی او سرچشمه می گرفته است. "دایرة المعارف شیعه" و "موجودات آسمانی از نظر اسلام" از دیگر آثار اوست. حقّش آنقدر ادا ناشده باقی مانده است که عکسی از وی در فضای مجازی پیدا نکردم.

6. طه حسین)

نویسنده و سخنور معاصر مصری (1889 - 1973 م) بود که در سه سالگی نیز بینایی خود را از دست داده و با این وجود تحصیلاتش را در رشتۀ الهیّات و ادبیّات عرب در دانشگاه الازهر ادامه داد و در این رشته از دانشگاه قاهره و سپس در رشتۀ تاریخ از دانشگاه سوربن دکترا گرفت و مدّتی نیز در سمت وزیر آموزش و پروش مصر به فعّالیت پرداخت. طه حسین از نویسندگان نوگرای عرب بوده و در میان ایرانیان بیشتر با دو کتاب "الایّام" (آن روزها) و "الفتنة الکبری" شناخته شده است. کتابهای مشهور دیگر او عبارتند از: "فی الشّعر الجاهلی" و "الشّیخان". وی در زمینۀ تاریخ اسلام، نظرات خاصّ خود را دارد و سعی کرده است از جادۀ واقع بینی و بی تعصّبی کنار نرود؛ هرچند هنگام بحث از زندگی پیامبر(ص)، رنگ و بویی پان عربیستی به نوشته هایش می دهد و سعی می کند اسلام را به گونۀ بخشی از فرهنگ عرب و تا حدّ زیادی متأثّر از آن جلوه دهد. از خلفا نیز انتقاد می کند و گاه نیز این واقع بینی اش، او را به ورطۀ قضاوت نادرست دربارۀ جایگاه کتاب خدا می کشاند و باعث می شود داستانهای قرآن را -به شیوۀ بسیاری از صاحبنظران غیر مسلمان غربی- فاقد کارآیی مستقیم تاریخی و بیشتر دارای جنبۀ نمادین و اسطوره ای بداند. نظری که از نگاه "بیرونی" نسبت به قرآن نشئت می گیرد و بارها نیز در خود قرآن انکار شده است. امّا شگفت آورتر و مایۀ تأسّف آن است که بسیاری از مذهبی ها و حتّی بعضی از حوزوی های ما نیز -که قاعدتاً نگاهی "درونی" به قرآن دارند- گاه چنین نظراتی را اعلام می کنند و قرآن را به این اسم که کتاب راهنمای زندگی بشر است و بس، فاقد هرگونه استفادۀ تاریخی الّا در زمینۀ تاریخ سالهای رسالت پیامبر(ص) می دانند. در حالی که می دانیم قرآن در درجۀ اوّل یک منبع تاریخی نیست، ولی این به معنی عدم کارآیی آن در زمینۀ تاریخ پژوهی نیز نمی باشد؛ بلکه داستانهای قرآن چه آن بخش که به حوادث صدر اسلام مربوط می شوند و چه آن بخش که به حوادث زندگی پیامبران و اقوام پیشین مربوطند، قابلیّت استفادۀ تاریخی را دارند و فعّالیت نویسندگانی چون بی آزار شیرازی پیش گفته در این باب، شاهدی است بر این مدّعا. کسانی که از جنبۀ تاریخی قرآن غافلند، خواسته یا ناخواسته در زمین دشمنان آن بازی می کنند.

7. آیت الله خامنه ای)

صرف نظر از جایگاه اعتقادی و سیاسی شان در میان شیعیان و ایرانیان، از چهره های اصلی جریان بیداری اسلامی در تاریخ معاصر بوده و در زمینۀ تاریخ اسلام دارای نظر می باشند. امامت جمعۀ تهران و ریاست بنیاد دایرة المعارف اسلامی از جمله مسئولیت های فرهنگی شان بوده و اهل شعر و رمان نیز هستند. در کنار تألیفاتی مانند "عنصر مبارزه در زندگی ائمّه، سیرۀ امام سجّاد(ع)، پیشوای صادق، امام رضا(ع) و ولایتعهدی" و ترجمۀ "صلح امام حسن(ع)"، کتابی نیز دارند به نام "انسان 250 ساله" -که نامش مقابل نظر پیش گفتۀ احمد امین است- در شرح زندگی ائمّۀ معصومین (علیهم السّلام) که مطالبش از خلال دیگر کتاب ها و مقالات و سخنرانی هایشان استخراج شده است. ایشان در این آثار برخلاف علمای سنّتی شیعه که بیشتر به جنبه های عاطفی و یا ماورایی زندگی ائمّه پرداخته اند، عمدتاً سعی کرده است به جنبۀ سیاسی و نقش عنصر مبارزه با جبهۀ باطل در این خصوص بپردازد و مانند دیگر علما و نویسندگان مبارز ایّام انقلاب مانند شهید مطهّری، شهید بهشتی و دکتر شریعتی از عینک امروز به وقایع آن دوران نگریسته و در تشریح آن نیز از ادبیّات امروزی بهره برده است. با این اوصاف، کتاب یاد شده نسبت به آثار دیگر همانند خود، مناسب ترین مرجع به شمار می رود.

8. محمّد خزائلی)

زادۀ 1292 ش اراک و درگذشته به 1353 ش تهران، دارای دکترای ادبیّات و حقوق و مسلّط به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه و آشنا به زبان آلمانی و البتّه حافظ کلّ قرآن بود. یک دوره نیز به عنوان نمایندۀ مردم اراک در مجلس شورای اسلامی به فعّالیت پرداخت. او نیز مانند طه حسین نابینا بوده و مانند طه حسین نگاهش نیز به فرهنگ تاریخی قرآن یک نگاه بیرونی است که این امر در کتاب "اعلام قرآن" او مشهود است. "احکام قرآن"، "فلسفۀ اسلام" و "تاریخ مختصر فلسفه و روانشناسی" از جمله دیگر آثار اوست. اشعاری هم با تخلّص خزائلی از خود به جای گذاشته است.

9. علی دوانی)

علی رجبی دوانی (1308 - 1385 ش)، نویسندۀ آثاری چون "تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت"، "سیرۀ ائمّۀ طاهرین"، "داستان های ما"، "تاریخ فتوحات مسلمانان در اروپا" و نیز مجموعۀ 10 جلدی "مفاخر اسلام" در تاریخ اسلام و تشیّع است. وی در این آثار به گونه ای روشمند و با قلمی شیوا و دلنشین، به اثبات حقّانیت شیعیان و مظلومیّت مقتدرانۀ آنان در طول تاریخ می پردازد و قضاوت را به عهده خواننده وا می گذارد. وی کسی است که به تعبیر رهبری: «علم رجال را از دانشی تخصّصی و ویژۀ اهل فن، به دانشی عمومی تبدیل کرد و در دسترس همگان قرار داد». مرحوم دوانی از علمایی بود که در عین پایبندی به اصول و قواعد روحانیّت شیعه، اندیشه های نوگرایانه و اصلاح جویانه نیز داشت.

10. شیخ جعفر سبحانی)

آیت الله شیخ جعفر سبحانی تبریزی متولّد 1308 ش، از علما و مراجع کنونی شیعه در قم می باشد. از ایشان علاوه بر تألیفات و ترجمه های  متعدّد در زمینه های فقه و اصول و تفسیر و کلام و عقاید و فلسفه، در زمینۀ تاریخ اسلام آثاری به چاپ رسیده است؛ از جمله کتابی دارد به نام "فروغ ابدیّت" در زندگانی پیامبر اسلام(ص). این کتاب با اینکه با مدّعای تاریخ نوشته شده است، امّا بیشتر یک کتاب سیره به حساب می آید و مطالب عمدۀ آن از حول شخصیّت حضرت رسول(ص) دورتر نمی رود. در این کتاب، اشارۀ روشنی به سابقۀ قبل از سقیفۀ شیخین (ابوبکر و عمر) نشده و بعد از رحلت پیامبر(ص) است که می بینیم آنان در عرصۀ تاریخ ظاهر می شوند. مسلّم است که شیخین قابل نقد بوده و بلکه باید نیز نقد شوند امّا مفهوم "آدم خوب" با "آدم بزرگ" تفاوت دارد و اگر -فی المثل- نقش مرحوم منتظری یا هاشمی رفسنجانی در تاریخ انقلاب نادیده گرفتنی است، نقش ابوبکر و عمر نیز در تاریخ اسلام نادیده گرفتنی خواهد بود. آثار دیگرشان: "فروغ ولایت"، "زندگانی امامان به زبان ساده" و "تاریخ اسلام".

11. سیّد جعفر شهیدی)

زادۀ 1297 بروجرد و درگذشته به 1386 در تهران، از پژوهشگران برجستۀ زبان و ادبیّات فارسی و عربی، تاریخ اسلام و دارای درجۀ اجتهاد در فقه بود. کتابی دارد به نام "تاریخ تحلیلی اسلام". این کتاب نیز با اینکه با مدّعای کتاب تاریخ نوشته شده، امّا بیشتر شبیه کتابهای روضه و شرح احوالات و مصائب ائمّۀ معصومین (ع) بوده و از این محور فاصله نگرفته است. از کتابهای دیگرش می توان به: "زندگانی حضرت فاطمه"، "پس از پنجاه سال"، "زندگانی علی بن الحسین سلام الله علیه"، "آشنایی با زندگی امام صادق سلام الله علیه" و "جنایات تاریخ" اشاره کرد. ترجمه و تفسیر او از نهج البلاغه نیز در میان ایرانیان معروف است.

12. مبلّغی آبادانی)

شیخ عبدالله مبلّغی آبادانی، از علمای معاصر شیعه صاحب کتابی است به نام "تاریخ ادیان و مذاهب از 35 هزار سال قبل تا اسلام و مذاهب و فرق در اسلام". نویسنده در جلد نخست این کتاب ابتدا ضمن پیشگفتاری کوتاه به تعریف تاریخ، علم تاریخ و تاریخ و تمدّن می‌پردازد و در ادامه در دو بخش جداگانه به تعریف دین و مذهب و نسبت آن با انسان می‌پردازد. سپس به موضوع اصلی کتاب یعنی بررسی ادیان و مذاهب مصر باستان، روم باستان، یونان باستان، و نیز ادیان و مذاهب باستانی ژاپن، چین، هند و ایران باستان می‌پردازد. در جلد دوّم این کتاب، تاریخ ادیان مانی، مزدک، یهود، دین عیسی، دین صابئین و دین حنیف حضرت ابراهیم ارائه شده است. در نوع خود اثر ارزشمندی است.

13. استاد مطهّری)

معلّم شهید مرتضی مطهّری (1298 فریمان - 1358 تهران)، چهره ای شناخته شده در دوران معاصر است و نیاز به معرّفی ندارد. ایشان به عنوان مغز متفکّر نهضت اسلامی مردم ایران، در طول عمر پربار خود با ارائۀ آثاری در زمینه های فلسفه و کلام و تفسیر و سایر علوم انسانی و دینی که هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی در سطح بالایی بوده اند، مبانی نظام اسلامی را به لحاظ تئوریک برای همیشه بیمه کرد. "منطق" وجه مشخّصۀ مطهری در تمام آثارش به شمار می رود و حتّی به مسئله ای چون "عشق" نیز از دیدگاه منطقی نگریسته است. در معرّفی آثار تاریخی و روش او در تاریخنگاری باید گفت: در این آثار نیز مانند آثار دیگرش، منطق روح حاکم بوده و گاه فاصلۀ بسیاری از داشته های ذهنی عوام می گیرد و شاید از این رو بعضاً آن را برنتابند. این فاصله در انتقادات صریحش از فرهنگ عامیانۀ کنونی حسینی در کتاب "حماسۀ حسینی(ع)" مشهودتر است. قضاوت هایش از علی شریعتی نیز گاهاً به بی انصافی کشیده. نام کتاب "روابط متقابل اسلام و ایران" او نیز امری است که مورد انتقاد خواص واقع شده است؛ چرا که ایران یک سرزمین جغرافیایی و اسلام یک منظومۀ عقیدتی و عملیّاتی است و این دو از یک سنخ نیستند تا باهم رابطۀ متقابل داشته باشند (بر خلاف مثلاً "اسلام و مسیحیّت" یا "عثمانی و ایران")، بلکه رابطۀ اسلام و ایران رابطۀ روح و جسم است و این دو -به دلیل هم سنخ نبودنشان- چنان باهم چفت و بست شده اند که هنگام بروز و ظهورشان به مثابه یک وجود واحد مورد ارزیابی قرار می گیرند: نمود اسلام را در سرزمینهایی جغرافیایی مثل ایران باید دید و هویّت ایران را نیز باید ذیل اسلام تعریف کرد. و این چیزی فراتر از بده_بستان و رابطۀ متقابل است. "جاذبه و دافعۀ علی(ع)"، "جامعه و تاریخ"، "سیری در سیرۀ نبوی(ص)"، "سیری در سیرۀ ائمّۀ اطهار(ع)"، "تماشاگه راز (عرفان حافظ)"، "فلسفۀ تاریخ"، "قیام و انقلاب مهدی(عج)" از دیگر کتابهای او در زمینۀ تاریخ است. کتاب معروف دیگرش "داستان راستان" است که در آن حکایات و احوال بزرگان دین و دانشمندان و شخصیّتهای تاریخی اسلامی -و بعضاً اروپایی- را از میان کتب حدیثی و تاریخی استخراج کرده و با قلمی ساده و روان به میان تودۀ مردم آورده است.

15. سیّد حسین نصر)

متولّد 1312 تهران و دانش آموختۀ فلسفه و تاریخ علم از دانشگاه هاروارد آمریکاست. نویسندۀ آثاری چون "علم و تمدّن در اسلام" و همکار پروفسور هانری کربن در تهیّۀ کتاب "تاریخ فلسفۀ اسلامی" می باشد. آثار دیگری نیز در زمینۀ تاریخ علوم اسلامی دارد. به عنوان صوفی و از رؤسای یکی از فرق طریقت شاذلیّه شناخته می شود. این در حالی است که در مقطعی از عمر نیز ریاست دفتر شهبانو فرح پهلوی را پذیرفته بود؛ پس صوفی به آن معنا نمی تواند باشد مگر تصوّف تجمّلی و تفنّنی، بلکه بیشتر تصوّف شناس است.

15. علی اکبر ولایتی)

زادۀ 1324 شمیران تهران. در درجۀ اوّل پزشک است و متخصّص بیماری های عفونی کودکان. به مدّت 16 سال وزیر امور خارجۀ ایران بوده و هم اکنون در سمت هایی چون مشاور رهبری در امور بین الملل، رییس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، رییس هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی، دبیر کلّ مجمع جهانی بیداری اسلامی و... فعّالیت می کند. ولایتی همچنین عضو شورای سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ایران، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو هیئت امنای بنیاد دایرة المعارف اسلامی نیز بوده و در زمینۀ تاریخ تمدّن اسلام و ایران و معرّفی مفاخر آن، تألیفات فراوانی دارد که مستقیماً یا تحت نظارت وی تدوین شده اند. البتّه او نیز مانند حدّادعادل در این آثار به دنبال ارائۀ تصویری آرمانی از تمدّن پیشین ماست و غافل از این نکته که هرچقدر کاستی های میهن خود را بیشتر بشناسیم، علاقه مان به آن بیشتر می شود؛ امّا نباید غافل بود که رویکرد او در این باره رویکردی دیپلماتیک و با هدف جذب خارجی ها به سمت فرهنگ و تمدّن خودی است؛ رویکردی که اجازه می دهد با مدرک پزشکی وارد عرصۀ روابط بین الملل شده و در ادامه به نگارش در زمینۀ تاریخ اسلام و در این اواخر نیز تاریخ باستان بپردازد. پس بیشتر از این نباید انتظار داشت. عنوان برخی از تألیفات تاریخی او: "پویایی فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران، بحران تاریخی هویّت ایرانی، امام مهدی(عج) و شکوفایی فرهنگ و تمدّن اسلامی در جهان، تاریخ روابط خارجی ایران، تحلیل تاریخ سیاسی معاصر، دایرة المعارف پزشکی اسلام و ایران، نقش شیعه در فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران، تاریخ کهن و معاصر ایران زمین" و... .