تاریخچۀ ادیان ایرانی (1)
- سخنی دربارۀ وحدت ادیان
همانطور که می دانید، خداوند متعال همه ی انسان ها و در زمره ی آنان- چه بسا- تمام مخلوقات را، فطرتا" خدا پرست و بر محور یکتا پرستی آفریده است. انسان ها با فاصله گرفتن از این فطرت الهی، از سمت و سوی توحیدی خود منحرف گشته اند. از این رو مسئولیت پیامبران، دعوت انسانها برای بازگشت به مسیر فطرت است. آنچه که فطرت انسان تحت عنوان توحید با آن همراه است، به معنای "پرستش خدای یکتای خالق و فرمانروای هستی که در عین قدرتمندی، خیر مطلق هم باشد" است. دین در مفهوم کلی به معنی پرستش، و توحید صورت کامل این پرستش است. و در این میان، اسلام کاملترین مجرای تحقق توحید در قالب دین است.
برای رسیدن به خداوند متعال، به شمار همه ی انسان ها، راه وجود دارد. با این همه، از دریچه ی فطرت، "راه در جهان یکی ست و آن راه راستی ست"؛ یعنی، آنچه که پذیرفتنی و صحیح است، " وحدت ادیان" است و نه " پلورالیسم دینی" که باطل است. چرا که در غایت آفرینش، دین، بیش از یکی نیست. هر پیامبری در عصر خود، داعی و آورنده ی اسلام بوده و به تبع ایشان پیروان آنان هم مسلمان بوده اند. ولی تعالیم خدا برای ابلاغ به بشر، از آسانترین شروع شده و با گذشت زمان کامل گردیده است. بنابراین، "سبیل الی الله" متکثّر است، ولی صراط یکی است. در مقام تمثیل: خداوند متعال، به منزله ی مرکز دایره است و انسان ها در مقام نقطه هایی که پیرامون او محیط گشته اند. اگرچه شعاع های بیشماری داریم که به مرکز دایره منتهی میشوند، اما همگی آنها یک اندازه و یک شکل هستند.- ادیان آسمانی و ادیان زمینی
در
ابتدا، باید خاطر نشان شد که در این مقاله، تفاوتی بین "آیین" و "دین"
قائل نگردیده است. لذا از پرداختن به این دو، در معنا و مفهوم جداگانه خودداری
شده است. تنها تفاوتی که بین این دو مفهوم در نظر گرفته شده است، تمییز
دادن دو مقوله ی "آسمانی" و " زمینی" بودن در آنهاست.
باید دانست -طبق آموزه
های اسلام- تعداد تمام انبیاء الهی ۱۲۴هزار تن بوده که از این میان ۳۱۳ تن
مرسَل(صاحب دعوت) و بقیّه برای خود پیامبر بودند. از این بین نیز ۵ تن
اولوالعزم(آورندۀ دین جدید) و بقیّه مبلّغ دین ایشان بودند. از این بین نیز
۳ تن -نوح(ع) و ابراهیم(ع) و محمّد(ص)- دارای دعوت جهانی و ۲ تن بقیّه
-موسی(ع) و عیسی(ع)- خاصّ بنی اسرائیل بودند*. بدین ترتیب دین نوح(ع)
اوّلین آیین آسمانی بوده و پیامبران قبل از نوح(ع) -همچون آدم و شیث و
ادریس(علیهم السّلام)- "صورت تکمیل نشدۀ دین نوح"را تبلیغ می کردند و
پیامبران بعد از او -چون هود و صالح(علیهماالسّلام)- صورت اصلی آن را. دین
ابراهیم(ع) دین نوح را تکمیل و آن را فسخ کرد. دین اسلام دین ابراهیم را
تکمیل و در کنار آن تمام ادیان دیگر را فسخ کرد. قبل از آن دین عیسی(ع)،
آیین موسی(ع) را تکمیل و آن را فسخ کرده بود. ولی این دو با دین ابراهیم
چنین نکردند و تمام پیامبران بعد از ابراهیم تا موسی -مانند اسماعیل و
اسحاق و یعقوب و یوسف و ایّوب و شعیب(علیهم السّلام)- و بعضی از آنها تا
پیامبر اعظم(ص) -از جمله خضر(ع) معاصر موسی- آیین ابراهیم را تبلیغ می
کردند. در این میان زرتشت(ع) نیز که به فرمودۀ امام صادق(ع): "پیامبر
بود،ولی احکام نداشت"- تبلیغ کنندۀ صورتی از دین ابراهیم -موسوم به "حنیف"
به معنی راه راست- بود که ویژۀ ایرانیان بود؛ آنچنانکه دین یهود و دین مسیح
نیز روایتی از آیین ابراهیم ویژۀ بنی اسرائیل بودند. از همین بحث برداشت
می شود که دین زرتشتی -در چهرۀ اصیل و اوّلیۀ خود- از ادیان یهود و مسیح به
اسلام نزدیک بوده است، زیرا آن دو تا حدّی از آیین اصیل ابراهیمی متفاوت
بودند که برای خود دینی مستقل حساب شده و پیامبری اولوالعزم نیاز داشتند،
ولی دین زرتشت اینچنین نبوده است.
ادیان آسمانی با پیدایش گونۀ دوم انسان بر زمین نازل شده اند. پیش از آن، ادیان زمینی در بین انسان ها شکل گرفته اند. اکثر آنها منحرف بودند، مانند: " توتم پرستی، پرستش ارواح نیاکان، پرستش مظاهر طبیعت و...". از این میان هم بعضی نسبت به بقیّه پیشرفته تر بودند؛ مانند "خورشیدپرستی" که خداپرستی نیست، ولی یکتاپرستی است. یا"شرک" که یکتاپرستی نیست، ولی خداپرستی است. سنت الهی، با پذیرفتن جزئیاتی از ظواهر ادیان زمینی سعی داشته است تا زمینه های جا افتادگی دین حق را در میان پیروان این ادیان، فراهم آورد. با گذشت زمان، این موضوع به دستاویزی برای هواداران ادیان غیر الهی تبدیل شده است تا باطن و محتوای دین آسمانی را نیز براساس درون مایه های ادیان زمینی مورد نظر خود، تحریف کنند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* اینکه چرا برای بنی اسرائیل "نسخۀ ویژه" تدارک دیده شده، خود بحثی جدا ست.
** حضرت آدم(ع) نخستین پیامبر و نیای مشترک انسان های امروزی است. دربارۀ گونه های انسانی پیش از آدم، بحث مفصّل است.
- مسئلۀ شر در ادیان
مسئلۀ "شُرور"(بدی ها) از جمله مسائل مهمّی است که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. این مسئله علّت عمدۀ تفاوتهای ادیان -اعمّ از آسمانی و زمینی- با یکدیگر است از این رو لازم است مختصری در مورد آن در این مجال توضیح دهیم. بنا به تعالیم پیامبران، می دانیم که:
هر آنچه وجود دارد خیر است. شر یعنی عدم خیر. خداوند نیز وجود مطلق و خیر مطلق است. عدم خیر در بعضی موارد در مخلوقات از کمبود وجودیا به عبارتی نسبیّت آنها ست. همچنین "شرور" به دو گروه "شرور طبیعی" و "شرور اخلاقی" تقسیم می شوند. شرور طبیعی -که در اصل شر نیستند- از جانب خدا ست. اگر ما انها را شر محسوب می داریم، به خاطر این است که عالم مادّه عالم تزاحم و تضادّ است و پیوسته منافع عدّه ای بر عدّۀ دیگر داخل می شود و با هم جور در نمی آید و از نظر یکی، منافع آن دیگری برای او شر محسوب می شود. اگر دقّت کنیم این مسئله نیز به خاطر همان نسبیّت است. امّا شرور اخلاقی ناشی از سوء استفادۀ بندگان از قدرت و اختیاری است که خدا به موجب قدرت و اختیار خودش به آنها بخشیده است. در این بین، شیطان بندۀ گناهکار خدا ست که به خاطر گناه اوّلیه از درگاه خدا رانده شد و در عوض عبادتهای خود، به جای پاداش اخروی از خدا خواست کرد که تا مدّتی طولانی بر زمین شیطنت کند. گناه عمدۀ شیطان که بر اثر آن -طبق تعالیم دینی- عذاب خواهد شد، همان نافرمانی اوّلیه است. در این مدّت طولانی هم هیچ گاه "امر به منکر و نهی از معروف" نمی کند، بلکه لذّت های کار بد و رنج های را -به جای عقاب کار بد و ثواب کار خوب- به منظور تحریک و وسوسه یادآوری می کند. دروغ هم نمی گوید. پس اساس شرور اخلاقی بین انسان ها هم به شیطان برنمی گردد، تا چه رسد به شرور طبیعی.
انحرافات عمدۀ مسئلۀ شرور از این قرار است:
- ثنویّت/دوگانه پرستی، یعنی باور به اینکه: از خدایی که منشأ خیر است نمی تواند بدی سر بزند. پس باید دو تا خدا داشته باشیم، یکی خوب و یکی بد !!
- باور به خدایی که یکی است، ولی نه خوب است و نه بد !! که این خطرناک ترین انحراف است.
- نسبت دادن شرور طبیعی به شیطان و به تبع آن، ترس از نیروهای شر و سعی در راضی نگه داشتن آنان به جای مبارزه با آنان !! این تصوّر هندیان قدیم است.
- باز هم ترس بیجا از نیروهای شر، ولی در عوض سعی در مبارزه با آنها و نابود ساختنشان با کمک نیروهای خیر! این تفکّر نیز مال ایرانیان باستان بود.
در آینده در مورد این انحرافات و اندیشه ها و آیین هایی که به پیروی از آنها پدید آمدند، بیشتر سخن خواهد رفت.
- دین مردمان هند و اروپایی باستان
خلاصۀ داستان آفرینش طبق اسطوره های یونانی از این قرار است که:
« در آغاز در عصری فزون از شمار پیشتر، تنها فضایی میان تهی وجود داشت که تخم و اجزای اوّلیۀ تمام چیزها به سان توده ای بی شکل در آن سرگردان بودند. این فضای میان تهی را "خائوس" می نامیدند. دیرزمانی....گذشت تا از این خائوس دو کودک زاده شد: یکی "شب" و دیگری "اربوس".... . روزگارانی دیگر، باز فزون از شمار گذشت و آنگاه به یکباره و به گونه ای اسرارآمیز که کس ندانست، از تاریکی دهشتناک شب و اربوس، "اروس" یا همان عشق پدید آمد.... . وی با سوراخ کردن تاریکی، روشنی را بدان آورد و از رهگذر این نفوذ، در آن فضای میان تهی، نظم به پیدایی آمد. عناصر سنگین تر اندک اندک فرونشستند و زمین را تشکیل دادند و اجزای سبک تر بالا آمدند و آسمان را ساختند.... . زمین دارای شخصیتی به نام "گایا"[که در ترکی به معنی صخره است] مادر زمین شد و آسمان هم شخصیت "اورانوس" پدر آسمان را یافت. از گایا و اورانوس فرزندان بسیاری هستی یافتند. که نخستین آفریدگان زنده به شمار می آمدند.... .و سرانجام "کرونوس" هم (که رومیان وی را "ساتورن" می نامیدند) جوانترین و قویترینِ همۀ آنان گردید. گایا هم تقریباً مانند هر مادری، همۀ بچّه هایش را هرچقدر هم زشت بودند، دوست می داشت. ولی اورانوس از فرزندانش....نفرت داشت. از این رو سراجام روزی آنان را در بر گرفت و به مکانی تاریک در زیر زمین برد. گایا از این کار او برآشفت و با همدستی کرونوس....شورشی علیه اورانوس به راه انداخت. در نبردی که از پی آمد، کرونوس پدر را زخم زد.... . اورانوس خون آلود سرانجام شکست خورد و کرونوس او را در نقطه ای تاریک و ناشناخته....در زیر زمین به بند کشید. چون اورانوس از سر راه کنار رفت، کرونوس توانا فرمانروای آسمان شد و همتایش "رئا" را به زنی گرفت. آنان شروع به بچّه دار شدن کردند، امّا کرونوس می ترسید که مبادا فرزندانش نیز همچون او که علیه اورانوس شوریده بود، بر وی بشورند. از این رو هر بچّه ای که به دنیا می آمد، کرونوس او را می بلعید و در اعماق پیکر غول آسای خویش می انباشت. این موضوع پنج بار پیاپی رخ داد و سرانجام رئا درمانده شد و نومید و سرخورده به خاطر از دست دادن این همه فرزند....چون ششمین فرزندش یعنی "زئوس" (ژوپیتر یا یوپیتر) را به دنیا آورد، نوزاد را در غاری در جزیرۀ کرت پنهان کرد. البتّه او می دانست که کرونوس منتظر به دنیا آمدن کودک است تا او را ببلعد، ولی این را هم می دانست که وی چنان کودن است که به آسانی می توان فریبش داد.... . وی سنگ بزرگی را که در قنداق پیچیده بود....آورد، کرونوس کودن آن را بر دست گرفت و در شکم خویش چپاند! وی پسر را که بی گزند و سالم مانده بود، از سنگ بازنشناخت.... . زئوس همچنان که بزرگ می شد، دربارۀ سرنوشت هولناک برادران و خواهرانش که پیش از وی آمده بودند، چیزهایی می آموخت و در اندیشۀ چاره بود. ان خدای جوان، به اتّفاق مادربزرگش گایا، نهانی علیه کرونوس توطئه کرد و مقدار زیادی داروی تهوّع آور....به کرونوس خورانید. کرونوس بی درنگ شروع به بالا آوردن همۀ آن چیزهایی کرد که بلعیده بود. نخست سنگی آمد که به جای زئوس نهاده بودند.... . سپس پنج فرزند نخست کرونوس و رئا خارج شدند که اینک همگی همچون زئوس بزرگ و بالغ شده بودند.... . زئوس و پنج برادر و خواهرش بی درنگ متّحد شدند و به نبرد علیه کرونوس پرداختند.... . سرانجام پس از نبردی هولناک، زئوس و سپاهش به پیروزی رسیدند. آنگاه کرونوس....را به زیر زمین افکندند.... . آنگاه زئوس و یارانش زمین را میان خویش تقسیم کردند.... . زئوس که شورش را رهبری کرده بود، سروری را پذیرفت و خواهرش "هرا" همسر او شد.... . »
همانطور که دیدید، خلاصۀ روایت یونانیان از داستان خلقت چنین بود که: در ابتدا "اورانوس" خدای آسمان بود، فرزندش "کرونوس/ساتورن" علیه او کودتا کرد و این منصب را از دستش گرفت، بعدها هم "زئوس/ژوپیتر" فرزند کرونوس -آنطور که کرونوس علیه پدر شورش کرده بود- علیه کرونوس شورش کرد و این منصب را از دستش درآورد؛
اساطیر را به چند روش می توان تفسیر کرد. یکی از آنها این است که پیروزی خدایی بر خدای دیگر را به معنی "پیروزی آیین پرستش آن خدا در میان مردم" بر خدای قبلی بگیریم. با این تفسیر و با توجّه به اینکه اورانوس می شود همان "ورونه" ی هندی و "اهورامزدا" ی ایرانی،و کرونوس نیز -که نامش با "اکرنه" شباهت دارد- می شود همان "زروان اکرنه" (زمان بیکران) در ایران معادل "برهما" در هند،و "زئوس" نیز می شود همان "دیائوس" هندی و "دیو" (اهریمن) ایرانی، داستان آفرینش اساطیری یونانی، اینگونه تفسیر می شود که:
مردمان باستان اجداد مشترک هندوان و ایرانیان و یونانیان، در ابتدا مزداپرست بودند، سپس به پرستش زروان روی آوردند و بعدها دیوپرست شدند و بعدها نیز سرنوشت آنها از همدیگر جدا شده است.
- وجه مشترک ادیان ایرانی
در اینجا قصد داریم پس از توضیحاتی مختصر راجع به ادیان فرعی ایرانی، به بحث دربارل هر یک از این سه دین اصلی(زروانی،مهری و مانوی) بپردازیم. از این جهت این سه را اصلی و بقیّه را فرعی نامیدیم که: از طرفی -همانطور که اشاره شد- تفاوت انها با همدیگر و همجنین با "دین اسمانی واحد" عمدتاً در نوع نگاهشان به مسئلۀ شرور است؛ و از طرفی همانطور که در بالا آمد این سه دین ایرانی بودند که مبنای تحریف سه دین آسمانی پیش گفته قرار گرفتند گه البتّه از این میان یکی هم ایرانی بوده است. علبت دیگری هم دارد که -ان شاءالله- در پایان فصل اشاره خواهد شد.
عرب، همۀ پیروان آیین ها و فرقه های ایرانی را با نام عمومی "مجوس" می خواندند. برخی این واژه را صورتی از "ماغِس" یا همان مُغ دانسته اند، امّا صحیح همان است که بپذیریم مجوس برگرفته از "مزدیسنا" به معنی پرستندۀ مزدا ست. اینکه اعراب همۀ این فرقه ها را مجوس نامیده اند، از این جهت مهمّ است که به وسیلۀ آن پی به اهمّیت و اعتبار پرستش خدای واحد ایرانی -اهورامزدا- می بریم. یعنی حتّی دین اورانی که علناً با زرتشت دشمنی داشتند(مثل مانی) نیز نتوانستند نام اهورامزدا را از لوح خاطر پیروان خود بزدایند. تاریخ نامه های دینی مانند "ملل و نحل" و "خلاصة الادیان" از فرقه های گوناگون مجوس با این نام ها یاد کرده اند که زرتشتیان تنها یکی از آنانند:
1-کیومرثیّه، 2-زُروانیّه، 3-زرتشتیّه، 4-مانویّه، 5-مزدکیّه، 6-دیصانیّه، 7-مرقیونیّه، 8- کینویّه، 9-صیامیّه، 10-تناسخیّه.
ظاهراً این تعدّد فرقه ها مربوط به اواخر دوران ساسانی ست. از تمامی این فرقه ها آگاهی دقیقی نداریم و بسیاری را هم نیز به اسم نمی شناسیم. با این توضیحات، در ادامه شرح مختصری از برخی از این آیین های فرعی ایرانی ارائه می نماییم.
