هم شرقی، هم غربی؟
عدّه ای از اساتید بزرگوار ادبیّات را عقیده بر آن است که واژۀ "خاور" در نوشته های کهن ایرانی، علاوه بر معنای مشهورش یعنی مشرق، در معنای مقابل آن یعنی مغرب نیز به کار رفته است؛ یکی از استنادات عمدۀ ایشان، بیتی از شاهنامۀ حکیم فردوسی در ضمن داستان فریدون است؛ آنگاه که قلمروش را میان سه فرزندش سلم و تور و ایرج، تقسیم می کند:
«نخستین به سلم اندرون بنگرید.................همه روم و خاور مر او را گزید»
امّا به نظر می رسد لازم است با دقّت بیشتری به معنای این بیت نگریسته شود؛ نکتۀ نخست قابل ذکر در این خصوص اینکه گروه اسامی سرزمینهای بزرگ همسایه در نظر ایرانیان، خود به دو قسمت بزرگ و کوچک تفکیک شده و گاه مانند چین و ماچین (=مِهاچین: چین بزرگ) نام اصلی بر منطقۀ کوچکتر (آسیای جنوب شرقی) اطلاق شده و گاه مانند دشت سواران نیزه گذار (بخش میانی قلمرو بین النّهرین و ایلام باستان و احتمالاً قلمرو حکومت کیش، برابر با خوزستان کنونی) که ضحّاک از آنجا خاسته است، به سبب [به اصطلاح] سامی تبار بودنش، تازی تصوّر شده و خود خوزستان را هم در مقطعی عربستان گفته اند. حتّی خود ایرانیان هم از این الطاف بی نصیب نمانده و فی المثل هندیان، کشمیر را ایران کوچک نامیده اند! پس نام سرزمینها در نوشته های کهن را لزوماً نباید با اسامی جغرافیایی مشهور منطبق دانست. در این میان، روم نیز در منابع ایرانی، عمدتاً به سرزمینهای شام و آناتولی و گاه به بخشهایی از قلمرو دولت تاریخی ماد اطلاق گردیده و مکان سرزمین "سلمان" را باید در آن حوالی جستجو کرد. نکتۀ دوّم نیز اینکه عبارت "روم و خاور" صرفاً از سنخ دو واژۀ مترادف نبوده و می تواند "روم و خاور آن" معنی دهد؛ یعنی: سرزمینهایی که خود در باختر ایران قرار گرفته اند و به روم ختم می شوند. یا به عبارت دیگر: سرزمینهایی که در خاور روم قرار گرفته و از آن طرف به ایران منتهی می گردند. حال، اگر نکتۀ نخست را نیز در کنار این قضیه قرار دهیم، به آسانی رهنمون می شویم که سرزمین سلم/صرم یا روم و خاور مذکور در شاهنامه، بایستی شامل بخشهایی از شام و آناتولی و به احتمال بسیار قلمرو اقوام سورمائیت/سرمت بوده باشد. (نک: بخش اوّل از مقالۀ سلماس و ساکنان اوّلیّۀ آن از نگارنده).
شاید بسیاری از محقّقان داخلی، در اظهارنظرهایی از سنخ آنچه گفته شد، قصد و غرضی ندارند؛ امّا قطعاً اروپایی ها، قصدشان از این پریشان نمایی ها در جغرافیای تاریخ روایی ما، بیگانه ساختن ملّت ما از هویّت تاریخی خویش است و باید در بازگویی نظرات ایشان با احتیاط وارد شد.
